ماقالا

 آقميرات گورگنلي
تورکمنلرينگ گؤرنيکلي عاليمي
آخـــمات آخوندوف گوْرگنلـي نينگ 97 ياشينا
Golia@rferl.org

 گؤرنوْكلي توركمن ادبياتچئسي آخمات-آخوندوف- گورگنلي 1909- نجي يئلئنگ 23- نجي مارتئندا گورگن يايلاسينئنگ كوْميش دپه شأهـرينده يوقاري بيليملي ديـن وكيلينينگ ماشغالاسئندا دوْنيا اينيأر. دأده سي ارجب آخون اؤز دؤورينينگ سوادلي آدامسي بولوپدير. آخمادئنگ آخوندوف" فاميلياسي هم دأده سي نينگ آخون بولماغي بيلن باغلانشيقـليدير. گورگنلي بولسا آخمادئنگ ادبي لاقامئدئر. بو لاقامي اول، اؤزونينگ اؤنوپ-اؤسن يرلرينينگ آدلاندئرئشي بويونچا ادينيپدير.

 آخمادئنگ چاغالئغي و يتگينجكليگـي كوْميش دپه، اسنغولي، بالقان هم شاقادام تؤوه ركلرينده گچيپدير. اول باشلانغئچ سوادي دأده سي ارجب آخونداندان آليار. سونگ تورك و پارس يـدي يئللئق مكتبي تاماملايار. 1926- نجي يئلدا دوغاني عبدالرحمان بيلن كوْميش دپه دن آشغابادا گليپ، بو يردأكي ايشچي ياشلار مكتبينده اوقووا باشلايار. اوندا 4 يئل اوقاپ، اورتا بيليم آلانسونگ، توركمنيستان حالق ماغاريف كاميسارلئغينئنگ يؤريته ايبرمگـي بيلن 1930- نجي يئلدا لنينگرادينگ تاريخ- فيلاسوفيا و ادبيات اينيستيتوتينا اوقووا گيريأر. 1932- نجي يئلدا اينيستيتوتينگ سونگقي كورسيندا اوقاپ يؤركأ ساويت سايوزي نينگ عئلئملار آكادمياسينينگ « گوْندوغاري اؤوره نيش» اينيستيتوتينينگ علمي ايشگأري بولوپ ايشه يرلشيأر. 1933- نجي يئلدا لنينگرادينگ- سونگ آدي اوْيتگه ديلن دؤولت تاريخ لينگيويستيك (ديل شناسليق) اينيستيتوتينينگ ادبيات بؤلوْميني تاماملاپ آشغابادا دولانيپ گليأر.

   1940-1933 نجي يئللاردا توركمن دؤولت علمي- درنگوو ديل و ادبيات اينيستيتوتينينگ ادبيات بؤلوْمينده ايلكي كيچي، سونگ اولي علمي ايشگأر بولوپ ايشله يأر. شونونگ بيلن بير حاطاردا آشغابات دؤولت پداگوكيك اينيستيتوتيندا موغالليمچئلئق اديار. 1940- نجي يئلدا يـنه- ده لنينگرادا اوقـووا گيديار. بو يرده اوزالقي س س س ر علئملار آكادمياسينينگ گوْندوغاري اؤوره نيش انيستيتوتينينگ لنينگراد بؤلومينينگ آسپرانتوراسيندا اوقاپ اوغرايار.

   ايكينجي جاهان اورشونگ باشلانماغي بيلن، اونگا آسپرانتوراني دولي تاماملاماق ميسسر ادمأندير. آخمات گورگنلي آسپرانتورادا بيله اوقايان يولداشلاري بيلن بيرليكده توموس روغصادينا آشغابادا قايئتماق حاقينداقي شهادت نامالاريني ايزينا غايتاريپ، اؤزلريني قيزيل قشونينگ حاطارينا آلينماقلارينا راضي بوليارلار. شـيله ليك بيلن آخمات گورگنلي يولداشلاري بيلن بيرليكده الينه ياراغ آليپ لنينگرادينگ قوروغينا قوشوليار و 1943- نجي يئلينگ تومسوندا سؤوش ميدانيندا قاهريمانلارچا قوربان بوليار.

   آ. گورگنلي اؤزوْنينگ قيسغا عـؤمروْنده چپر دؤرديجيليكده، ادبيات عيلميندا پداگوكيكادا بير نأچه ايشلر بيتيردي. اول بو اوغورداقي دؤره ديجيليك عألمينه قوشغي يازماق بيلن قادام قوييار. آ. گورگنلي 19- نجي عاصرينگ آياغئندا، 20- نجي عاصرينگ باشيندا اؤزوْنينگ دؤره جيليگـي بيلن ايز قويماغي باشاران الله قـولي شاهيرينگ آغتيغيدير. الله قـلي شاهيرينگ قوشغولاري ياش آخمادينگ قالبينده شيغريت عألمينه بولان ايلكينجي اوچغونلاري اوريار.

   آ. گورگنلينينگ ايلكينجي قوشغوسي مطبوغاتدا «توركمنيستان جمهورييتينينگ ايكي يئلليق بايرامينا» آدي بيلن 1927- نجي يئلدا «دايحان» قازتيندا چاپ اديليأر. اول ايشچي ياشلار مكتبينده اوقييان دؤورينده دوْرلي تئمادان آونيقـلي، ايريلي اونلارچا قوشغولاري يازيپدير. اونونگ دؤره جيليگـينينگ اوغروغئپ باشلاماغينا ايشچي ياشلار مكتبينده دؤره ديلن " ادبيات اوْيشمگـي" اولي رول اويناپدئر. شول دؤورده آخمات دينگه آخوندوف فاميلياسي بيلن دأل- ده، ايسم، صاياتلي (صيادي) فاميلياسي بيلن هم مطبوغاتدا چئقيش اديپدير. آصليندا صيادي آخمادئنگ ايراندا پارسلاشديريلان صاياتلي فاميلياسينينگ گؤرنوْشيدير.(صاياتلي غاراينجيک تيره سي نينگ بير شاحاسي)

   آ. گورگنلي 20- نجي يئللارئنگ آخيرلاريندان باشلاپ، يورتده بولوپ گچيأن هر بير واقعا شيغير سطرلرينينگ اوْستي بيلن سسلنيپدير. 1930- نجي يئلدا «توركمنيستان» قازتينده چاپ اديلن «يازيجيلار بيريگاداسينا»(توپارينا) آدلي قوشغوسيندا، اول روس يازيجيلارينينگ بيرينجي دؤره ديجيليك بيريگاداسينينگ توركمنيستانا گلمگيني آغزاپ گچيأر.

   چاغالئقدا، ياشليقدا گزن يرلرينگ، اونونگ طبيغاتي، گؤرنوْشي، انسانئنگ حاقيداسيندا سوْيجي يادلاما بولوپ موْديمي ياشايار. شول يادلاما، اوُنگا روحي گويچ بريأر، الهام آتئني قاناتلانديريار. شه يله دورموش حاقيقاتينينگ شيغير سطرلرينه سينگديريلمگـي هم اونونگ آوتوريندا بولوشي يالي، هر بير اوقيجينينگ قالبيندا- دا ياقيملي دويغي دؤره ديأر. شول دويغي بولسا اؤز ايلينگه- گوْنونگه بولان سؤيگوْني كؤپره ديأر. شو جأهتدن آ. گورگنلي 30- نجي يئللاردا يازان «چاروالار»، «بالقانا» 33- نجي يئلدا-  «داغلار»- 39-نجي يئلدا- يالي بيرنأچه قوشغوسي اولي اهميته ايه دير. اول قوشغولاردا شاهئيرئنگ واطانچيليق جوشغوني كؤپلنچ سؤيگـي- قاهرئماني أهنگده آيدينگ بيانيني تاپيار:

         روْستم- افراسياب دآواسين گؤرن،

         اسكندر، جمشيده قول بولوپ گزن،

         چنگيز دؤكن قانيندا قولاچلاپ يوْزن،

         تيمورينگ ظولميندا انگرشن داغلار.

         بير ياندان حيوه حاني، بير ياندان ايران،

         انچمه عاصيرلار اتديلر ويران،

         اوبانگ «حاتاپ قالا» بير يرده قونمان،

         گؤچي آرقاسيندا، بيرلشن داغلار.

آ. گورگنلي 2- نجي جهان سؤوشينه قاتناشان توركمنلره دگيشلي انچمه قوشغي يازيار، شولاردان «قـفقاز» قوشغوسيندا شه يله سطرلر بار:

         توركمن آتا چئقدي، گؤردوْنگ اي قفـقاز،

         قيليجين سئيريپ، آلان كؤنگلي ميدام ياز،

         كاسپي دنگزيم آشيپ ايله يپ پرواز،

        قيليجي پارلار، آتي سگره يأر.

آ. گورگنلي دينگه بير توركمن ديلينده دال، ايسم روس، پارس و تورك ديللرينده هم شيغير دوْزمكده  گوْيجوْني سيناپدير. اونونگ روس ديلينده يازان" گورگن" آدلي قوشغوسيندا اؤز اؤنوْپ-اؤسن يوردي، چاغالئغينينگ گچن يرلري گورگن حاقيندا يازان قوشغوسيني اوقيپ، انسانينگ واطانچيليق دويغوسينينگ، اونونگ قالبيندا ميداما كؤرأپ دوريانليغينا توْيس يوْركدن ائنانيارسينگ. يـنه- ده پارس ديلينده يازان "كي خواهد شد؟" (حاچان بولار) آدلي شيغريني اوقيپ، ايرانليلارينگ حاچان اركانا گزجكديكلري بارادا فكر يؤره نديگيني آنگئپ، اونونگ آغئسيني آغلان اوغلونينگ اويلارينا دويغوداشلئق بيلديريأرسينگ.

 آ. گورگنلينينگ ادبياتي اؤرنيش عيلمينداقي بيتيرن حيذماتلاري هم چأكسيز اولي دير. اونونگ توركمن كلاسيك شاهئيرلاري خصوصان- دا آزادي، ماغتيمغولي، غايبي، شاه بنده، ملانپس، سيدي، ذليلي، كمينه و اولارينگ دؤره ديجيليگـي دوغروسينداقي ماقالالاري بيزينگ ادبياتي اؤوره نيش علميميزا مهم قوشانت بولدي. بولاردان باشغا- دا قورقوت آتانينگ كتابي، گوْندوغار ادبياتينينگ أگيرتلري نووايي، فضولينينگ دؤره ديجيليگـي باراداقي ادبي ماقالالاري آ. گورگنلينينگ ادبيات عألمينينگ سئرلارئني اؤگده بيليأن عاليم حؤكموْنده تانيتدي. اول يوقاردا آغـزالان توركمن كلاسيك شاهئيرلارينينگ اثرلريني ايلكينجيلرينگ بيري بولوپ چاپا تاييارلاماقدا هم اولي حئذمات بيتيردي. موندان باشغا- دا آ. گورگنلينينگ 30- نجي يئللارينگ اورتالاريندا ماغتيمغولي و اونونگ دؤره ديجيليگـي حاقيندا اولي مؤچبرلي علمي مونوگرافيك كتاپ يازانليغي حاقيندا هم ماغلومات بار. اما بو توتوملي ايش هنيز بو گوْنه چنلي گينگ اوقيجيلار كؤپچوْليگينه يتيريلمأن گليأر.

 آ. گورگنلي، مأتي كؤسأيف بيلن "توركمن كلاسيك ادبياتينينگ سؤزلوْگيني" هم تاييارلاپدير. گؤوروْم تايدان اولي بولماديق شول ايشه 1942- نجي يئلداقي يازان سئينيندا فيلولوگيا عليملارينگ شول واقـتـقي كانديداتي بايمحمد قارريف شه يله باها بريپدير: "علمي ايشگأرلر آ. گورگنلي و مأتي كؤسأيووينگ دوْزن سؤزليگـي اؤرأن قيزيقلي و آلقيشلانمالي ايشدير. بو سؤزلوْك توركمن كلاسيكي ادبياتيندا دوش گليأن دوْشنوْكسيز يا آز دوْشنوْكلي سؤزلرينگ كؤپوسيني اؤز ايچينه آليار. اونونگ داشيندان- دا سؤزلوْكده يرلشديريلن سؤزلره كلاسيك شاهيرلارئميزئنگ دوْرلي اثرلريندن كانكرت هم گؤزل ميثاللار گتيريليپدير. بو بولسا سؤزلوْگينگ ينه بير پارخليلئغيدير".

 آ. گورگنلينينگ توركمن حالق دؤره ديجيليگيني، حالقينگ گچميشينه، شو گونوْنه دگيشلي اتنوگرافيك ماغلوماتلاري توپلاماقداقي بيتيرن حيذماتلاري هم آيراتين بلله مأگه ميناسيپدير. اول فولكلورا و اتنوگرافيك ماغلوماتلارا دگيشلي گوْرروْنگلري قاوي بيليأن آداملارينگ ديليندن گوْنه بيـيرين يازيپ آلماقليغا اولي أهميت بريپدير. شول ماقصات بيلن توركمنيستانينگ كوُپ يرلريني دؤره ديجيليك ايشي بيلن آيلانيپ چئقيپدير. توركمنيستان عيليملار آكادمياسينينگ قوليازمالار فوندينده آخمات آخوندوف گورگنلينينگ توپلان فولكلور اثرلرينينگ دوْرلي ژانرلارينا دگيشلي اؤز الي بيلن يازان ماتريال لارينينگ بيرنأچه سي ساقلانيار. توركمن فولكلوري و اونونگ حيل لري حاقيندا روحي عليف بيلن بيله ليكده يازان ماقالاسي- 1935- نجي يئل- آ. گورگنلينينگ دينگه بير حالق دؤره ديجيليگيني توپلايجي آدام بولانليغينا دأل، ايسم فولكلور ژانرلارينينگ تالانتلي تئوريتيكي بولانليغا هم گوأ گچيأر.

   قيسغاچا گؤروْپ گچيشيميز يالي، آ. گورگنلي گؤرنوْكلي ادبياتچي، شاهئير، پروزاچي، فولكلورچي، ترجيمه چي، پداگوك- متوديست. اما شو چاقا چنلي بو كؤپ غئرانگلي ذهينينگ ادبي ميراثيني اؤوره نمكده، اونونگ غئيسغا عؤمروْنده يأديگار قويان اثرلريني توپلاپ نشر ادمكده ثبوتلي بير ايش اديلمأن گليأر.

   عاليم آ. گورگنلي دن اوقتاي و آلتاي آدلي پـرزنتلر يأديگار قاليپدير. 1936- نجي ييلدا دوغلان اوقتاي دان 4 اوغول بيلن اوْچ قيز اؤنوْپ-اؤسيار. اوغوللارينگ بيريسي آ. گورگنلينينگ آديني گؤتريأر. 1938- ده دوغلان آلتاي بولسا اؤرأن اير يانگـي 15 ياشينگ ايچينده - 1953- نجي يئلدا- آرادان چئقيار. آ. گورگنلي نينگ پرزنتلري حأضير نفت داغ و آشغابات شأهرلرينده ياشايارلار.

   يادلاماميزينگ سونگوندا شاهئيرينگ 1943- نجي ييلدا يازان " بولسون" آدلي قوشغيسيندان بير ايكي كوْپلت گتيرمگـي ماخول گؤردوْك:

         توركمن اوغلي آرلاپ گيرسنگ ميدانا،

         يان يولداشينگ كسگير قليچ، آت بولسون.

         گؤروغلي دك قدرت گؤركز دوشمانا،

         أهلي ايلينگ بوْتين حالقينگ شاد بولسون.

         ضاربينگدان قـودوزلار كؤپ ادسين دادي،

         گرك قوچ ييگيدينگ قوواتلي بادي،

         دوْنيأگه يايراسين واطانميزينگ آدي،

         ينگيشلردن تاريخ غاتما- غات بولسون.

   بو يادلاما توركمنيستانينگ بللي شاهئيري هم يازيجيسي قاسيم نوُرباتووينگ آ. گورگنلينينگ "گورگن جوْلگه لرينده" آدلي كتابي نينگ سؤزباشي اوچئين يازان ماقالاسيندان قيسغالديليپ آليندي. اثر 1992- نجي يئلدا آشغاباتدا ماغاريف نشرياتي طاراپئندان حالق كؤپچوْليگينه حؤدوْرلندي.      بهار 2006                                                                        

       [ Baş sahypa ]            [ Çap ]             [ Dostuňa ýolla ]

turkmensahra.org