|
GLOBALLAŞMA,
DINI FUNDAMENTALIZM WE TÜRKMENLER |
Pars
dilinde çykyp ugraly aradan bir ıyl geçensoň "Türkemensähra" indi
"türkmenleşıär". Hiçden giç ıagşi.
Bu-da guwanara bir delil!
İurt içindäki türkmenleriň daşardaky ildeşlerini gyzyklandyrıan
temalary täsin ıa ters görmegi mümkin.
Göz öňünde tutulıan döwür bilen dikleşmek däl-de, deňleşmek.
2001-nji ıylyň 11-nji sentıabyry tutuş 20-nji asyryň soňky çärıeginde
dünıäniň köp ıerlerinde özüni
duıduran siıasy fundamentalizmiň täze dini görnüşiniň gelip dünıä
siıasatyna girenligini görkezdi. Şu çaka
çenli milli döwletlilik serhetlerini söküp taşlamak bilen çäklenen
oňaısyz globallaşyga görkezilıän
garşylyk-da, öz gezeginde, globallaşma bilen baglanyşyp, serhetleriň
gelejekde sandan galjakdygyny
görkezıär.
Fundamenalistik ideologiıalar hem hereketler, aslynda, deň güıçde, deň
täsirde bolmasa-da, 1970-nji
ıyllardan bäri dünıä medeniıetleriniň barynda göze ilip gelen zat. Her
niçik-de bolsa, siıasy
fundamentalizm ıeke-täk oňaısyz globallaşygyň önümi däl. İöne ol işjeň
faktor hökmünde global sahna
aralaşyp bilıär.
Globallaşyk dünıäsinde "medeni faktor" köp babatda möhüm rol öıanaıar.
Ol siıasi, yktysady faktorlar ıaly
hadysalaryň gidişine täsir edip, olaryň netijelerini şertlendirip
bilıär. Medeni motiw, getirilıän delilleriň hem
her babatda köp-gatlak hem çylşyrymly sebäpleri bolıar. Onuň täsiriniň
haısy ugra gönükdirilendigi hem
aıyl-saıyl bolanok.
Medeni ara tapawutlar bir tarapdan adamlary aıak üstüne galdyrara
serişde bolup, dini we siıasy aktorlaryň
sosiıal, siıasy häkimiıet bähbitleriniň legitimatsiıasyna hyzmat etse,
bir tarapdan-da häzirki globallaşan
dünıäde adamlaryň siwil jemgiıet initsiatiwalarynda medeniıet-aşa
hyzmatdaşlyklaryna ıol açıar. Bu hem
ortak sosio-siıasy düıp ynançlara daıanıar. Tejribäniň görkezişi kimin
bular ıaly medeni ıaranlyklar üçin
öz medeni däbiňden ıüz öwürmegiň geregi ıok. Oňa orun medeniıetleriň
hemmesinde bar.
Medeni faktoryň şu maksatlaryň haısysy üçin ulanylıanlygy, onuň näme
rol oınaıanlygy ıeke medeni
potensiıala däl, eısem sosiıal, yktysady, siıasy tejribelere,
bähbitlere-de bagly. Onuň özboluşly güıji hem
häzirki döwürde gapma-garşylykly maksatlar üçin ulanylmaga bolan
ukybindan gelip çykıar.
Ideologik taıdan kesgitlenen çaknyşyklardan doly döwrüň soňunda
gazanylan täze tejribe dünıä
sahnasynda, şeıle hem häzirki köp-medeniıetli jemgiıetlerde
bolup-geçıän hadysalaryň ugruny iň bärisinde
bölekleıin kesgitleıäni bäri dürli ıorgutlara sebäp bolıar.
Käbir alymlaryň garaışyça fundamentalizmi güıçlendirıän gönüden-göni
globallaşma prosesiniň özi.
Sebäbi 3-nji dünıäniň ähli regionlarynda ıerli ilat yktysady
globallaşygyň netijelerine öz medeni kimliklerine
edilıän hüjüm, ondan goranmagyň täsirli ıoly hem gadymdan gelıän
kimligiň aggressiw fundamentalistik
wariantyna ıapyşmak diıip düşünıär.
Çärıek asyrdan bäri döwrümiziň esasy belgisi medeni tapawutlardan
gözbaş alıän çaknyşyklar bolsa gerek.
Bu döwletara gatnayşyklarynda bolşy ıaly, bir döwletiň içindäki dürli
milletler arasynda-da şeıle. Sebäbi
hem uzak wagtdan bäri bar serhetleriň globallaşyk döwründe öz güıjüniň
uly bölegini ıitirıänligi.
Türkmenleriň arasynda dini fundamentalizme orun ıok. Galıär
globallaşma. Ol hem halkara derejesinde
dörän häzirki ıagdaıda türkmeniň bähbidine. Biziň halkymyz ondan şu
ugurda peıdalanyp bilermi? Bu onuň
zamananyň talabyna doly düşünip, oňa paıhasly baha bermegine bagly.
Bähbitleri definirlemeli-de, ilkinji
nobatda, türkmen intelligensiıasy.
Üstünlikler arzuwy bilen
Araz Parwiş
|
|